Η προστασία των προσωπικών δεδομένων και του απορρήτου των επικοινωνιών θεωρούνται εκφάνσεις του ευρύτερου δικαιώματος της ιδιωτικότητας. Διατηρούν την αυτοτέλεια τους ως δικαιώματα και αμφότερα απολαμβάνουν ρητής Συνταγματικής κατοχύρωσης (1).
Ο βασικός νόμος που ρυθμίζει σήμερα το πλαίσιο του τηλεφωνικού απορρήτου, ως μορφή ηλεκτρονικής επικοινωνίας, είναι ο Ν.4624/2019, αφού οι ηλεκτρονικές επικοινωνίες εντάσσονται στο νομοθετικό πλαίσιο προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Εφαρμογής τυγχάνει και ο Ν.3471/2006 και ιδιαίτερα το αρ.14 περί αστικής ευθύνης.
Το σημείωμα επιχειρεί να φωτίσει τα νομολογιακά δεδομένα στο αποζημιωτικό ύψος της ηθικής βλάβης τηλεφωνικού απορρήτου υπό το φως της πρόσφατης και υπ’ αρ. 564/2024 απόφασης του Αρείου Πάγου.
Ο προσδιορισμός της ηθικής βλάβης παραμένει πάντα στην ευχέρεια του δικαστηρίου ουσίας. Η ιδιαιτερότητα στην περιπτώσεις προσβολών τηλεφωνικού απορρήτου είναι ότι συχνά ο δράστης είναι άγνωστος (όπως π.χ. όταν γίνεται ένα χάκινγκ σε ένα τηλεπικοινωνιακό όμιλο από αμέλεια του) ή/και δεν υπάρχουν πράξεις ή γεγονότα που να δείχνουν πως αξιοποιήθηκαν τα υποκλαπέντα δεδομένα.
Ο Αστικός Κώδικας γενικά αποδίδει αποκαταστατικό χαρακτήρα στην “ηθική βλάβη”. Η οικονομική αποτίμηση της δηλαδή πρέπει να είναι ανάλογη του βαθμού στεναχώριας-ταλαιπωρίας του θύματος (2). Το κρίσιμο στην αποκαταστατική αξία είναι ότι ο δικαστής προσεγγίζει την ηθική βλάβη αποκλειστικά ή κυρίως σε σχέση με την κατάσταση του προσβληθέντος.
Η θεωρία όμως και η δικαστηριακή πρακτική δίνουν διαφορετικά χαρακτηριστικά στην αποζημίωση από προσβολές τηλεφωνικού απορρήτου και προσωπικών δεδομένων.
Κατά παρέκκλιση της αποκαταστατικής αποζημίωσης, εισάγουν και την αποζημίωση αποτροπής ως μέτρο της οικονομικής αποτίμησης, που δεν συνδέεται με τον προσβαλλόμενο αλλά με τον προσβάλλοντα.
Το ύψος δηλαδή της επιδικασθησομένης αποζημίωσης δεν στοχεύει μόνο στην αποκατάσταση του προσβληθέντος αλλά και στην “τιμωρία” του προσβάλλοντος, με σκοπό να τον αναγκάσει να συμμορφωθεί στο μέλλον, ιδίως όταν τυγχάνει ισχυρός οργανισμός οι αμέλειες του οποίου θίγουν μαζικά το απόρρητο.
H αποτρεπτική αποζημίωση εφαρμόζεται κατά κύριο λόγο στην Αμερική, αφού διαπιστώθηκε ότι μεγάλοι οργανισμοί και ισχυρές εταιρείες δεν υπολογίζουν μικρά πρόστιμα, κόστη ή δικαστικά έξοδα για να συμμορφωθούν αλλά μόνο εξαναγκάζονται, όταν το κόστος διατήρησης της παρανομίας είναι υψηλότερο της νομιμότητας. Ένα από τα κατάλληλα πεδία εφαρμογής της αποτρεπτικής αποζημίωσης είναι η προστασία των προσωπικών δεδομένων.
Η διαπίστωση βέβαια δεν αφορά μόνο την Αμερική. Ως ενδεικτικό παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε ότι ο ΟΤΕ, η βαριά αμέλεια του οποίου προκάλεσε το 2020 το μεγαλύτερο χάκινγκ στην Ελλάδα τηλεφωνικού απορρήτου 11,732,525 αριθμών κινητής τηλεφωνίας, δεν ακολούθησε ενδεδειγμένη ανωνυμοποίηση και προστασία των δεδομένων ακόμα και μετά τον καταλογισμό προστίμων +9.000.000€ που του επεβλήθησαν από Α.Δ.Α.Ε. και Α.Π.Δ.Π.Χ για το περιστατικό, όπως διαπίστωσε η Α.Π.Δ.Π.Χ. στην υπ’ αριθ. 4/2022 απόφασή της (3).
Γι αυτό και συχνά στα κεφάλαια της αποζημιωτικής ευθύνης για τους προσβαλλόμενους ο νομοθέτης όριζε μια ελάχιστη αξία ως αποζημίωση, ένα κατώτατο όριο που ζητούσε από τα δικαστήρια να εφαρμόσουν αντικειμενικά, άνευ άλλου τινός.
Για παράδειγμα το -εν ισχύ άρθρο 14 του Ν.3471/2006- ορίζει ότι για κάθε προσβολή τηλεφωνικού απορρήτου η ελάχιστη αποζημίωση είναι 10.000€. Παλαιότερα και πριν αντικατασταθεί ο νόμος 2472/1997 για την προστασία των προσωπικών δεδομένων από τον 4624/2019, όριζε ότι η ελάχιστη αποζημίωση δεν μπορεί να υπολείπεται των 5.874.000€ (πρώην 2.000.000 δρχ.) για κάθε υπαγόμενη προσβολή.
Η δικαστηριακή πρακτική βέβαια προσέγγισε επιφυλακτικά την Συνταγματικότητα της ελάχιστης αποζημίωσης, αφού κατά μία έννοια προσκρούει στην αρχή της αναλογικότητας (4).
Στην πλέον πρόσφατη όμως και υπ’ αρ. 564/2024 απόφασή Του ο Άρειος Πάγος επανήλθε στο ζήτημα και έκρινε ότι στις παραβιάσεις τηλεφωνικού απορρήτου η επιδικαζόμενη αποζημίωση δεν μπορεί να υπολείπεται του νομοθετικού ορίου των 10.000€, εδραιώνοντας την Συνταγματικότητα του ελάχιστου ύψους του αρ.14 του Ν.3471/2006 (5).
Το Δικαστήριο εξήγησε στην απόφαση του ότι ο εθνικός νομοθέτης προσδιόρισε σκόπιμα το ύψος της αποζημίωσης κατά τέτοιο τρόπο ώστε να έχει τον απαιτούμενο αποτρεπτικό χαρακτήρα, με σκοπό να διασφαλίσει την ελάχιστη προστασία των πολιτών από επεμβάσεις στα προσωπικά τους δεδομένα και την ιδιωτικότητα αυτών από ισχυρά οικονομικούς οργανισμούς.
Το Δικαστήριο μάλιστα έκρινε Συνταγματική την αποζημίωση ηθικής βλάβης 20.000€ από την προσβολή απορρήτου 2 τηλεφωνικών κλήσεων, διατηρώντας την αυτοτέλεια του ορίου του αρ.14 του Ν.3471/2006 για κάθε τηλεφωνική επικοινωνία στην οποία διαρρέουν προσωπικά δεδομένα.
Η ελάχιστη αποζημιωτική ευθύνη σε περιπτώσεις προσβολών προσωπικών δεδομένων και τηλεφωνικού απορρήτου έχει βέβαια στέρεη νομική εξήγηση και οφείλεται στο ότι ένας πολίτης δεν μπορεί να γνωρίζει πως αξιοποιήθηκαν τα προσωπικά του δεδομένα που υπεκλάπησαν. Είναι δικαιολογημένο και εύλογο όμως να ανησυχεί και να υφίσταται ηθική βλάβη, φόβο δηλαδή για τις συνέπειες της υποκλοπής.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της αποζημιωτικής ευθύνης στο τηλεφωνικό απόρρητο είναι ότι η ευθύνη του προσβάλλοντος τυχαίνει νόθος αντικειμενική. Δεν απαιτείται δηλαδή ο προσβαλλόμενος να αποδείξει πλήρως την ζημία του αλλά το γεγονός της προσβολής που θεμελιώνει εκ του νόμου αποζημιωτική ευθύνη. Το βάρος απόδειξης μεταφέρεται στον προσβάλλοντα για να αποδείξει ότι είχε λάβει όλα τα απαιτούμενα μέτρα προστασίας ώστε να μην υπάρχει διαρροή (6).
Αξίζει να σημειωθεί ότι και το Δ.Ε.Ε. κρατά την ίδια προσέγγιση στην μη υλική ζημία – ηθική βλάβη από προσβολές προσωπικών δεδομένων. Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο καθιερώνει κατά κανόνα την επέλευση της ηθικής βλάβης με την απόδειξη της προσβολής, με ευθύνη δηλαδή νόθο αντικειμενική και χωρίς πλήρη απόδειξη της βλάβης. Φυσικά η τεκμηρίωση της ηθικής βλάβης με αποδεικτικά μέσα, ακόμα και της ταραχής ή του φόβου του κάθε προσβάλλοντα θα εκτιμηθεί από τα δικαστήρια ουσίας (7).
Καταλήγοντας. Η αποζημίωση στο τηλεφωνικό χάκινγκ έχει σήμερα ως ορόσημο το ελάχιστο ύψος που προσδιορίζει ο νομοθέτης υπό το πρίσμα και του αποτρεπτικού χαρακτήρα της αποζημίωσης. Η ουσιαστική προστασία της ιδιωτικότητας περνά ιδίως μέσα από τα δικαστήρια και την αποτίμηση της βλάβης. Εν τέλει είναι η δικαστηριακή πρακτική που θα καθορίσει ή όχι την ανάγκη των ισχυρών οργανισμών να συμμορφωθούν με τη νομιμότητα.
Υποσημειώσεις.
- H προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών κατοχυρώνεται στο αρ.19 και των προσωπικών δεδομένων στο αρ.9Α του Συντάγματος.
- Άλλα κριτήρια που προσδιορίζουν το αποζημιωτικό ύψος είναι η οικονομική και κοινωνική θέση των διαδίκων, με έμφαση του προσβληθέντος, ο βαθμός υπαιτιότητας του προσβάλλοντος, τυχόν συντρέχον πταίσμα του προσβληθέντος.
- Οι αποφάσεις των Αρχών για το χάκινγκ:
4/2022 Α.Π.Δ.Π.Χ. https://www.dpa.gr/sites/default/files/2022-01/4_2022%20anonym%20%282%29_0.pdf
225/2022 Α.Δ.Α.Ε. https://adae.gov.gr/images/ektheseis-pepragmenon/EP_ADAE_2022.pdf
- Βλ. 229/2024 Εφ. Αθ. (Μον) Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος (860599) και 249/2024 Εφ. Αθ. (Μον) Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος (865645)
- Βλ. Κείμενο της 564/2024 ΑΠ με κριτική αποτίμηση https://www.lawspot.gr/nomika-blogs/magdalini_skondra/areios-pagos-symfoni-me-syntagma-i-apozimiosi-ypsoys-10000-eyro-gia
- Βλ. 53/2024 Εφ. Αν. Κρήτης (Μον.) Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος (859013)
- Χαρακτηριστικά, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έκρινε στην υπόθεση C‑340/21, VB κατά Natsionalna agentsia za prihodite, στις 14/12/2023, ότι και μόνο ο φόβος υποκειμένου δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα για ενδεχόμενη κατάχρηση των δεδομένων από τρίτους, ο οποίος προκλήθηκε στο πρόσωπο αυτό κατόπιν παράβασης του κανονισμού, μπορεί αφ’ εαυτού να αποτελέσει «μη υλική ζημία» κατά την έννοια της αστικής ευθύνης. H απόφαση μπορεί να βρεθεί δημοσιευμένη στο https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf;jsessionid=CD191E7635578%205021F2F143894A8F3F9?text=&docid=280623&pageIndex=0&doclang=EL&mod%20e=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=4515828